Türk edebiyatı ve Türk tarihi söz konusu olduğunda en çok merak edilen karakterlerden biri olan Efrasiyab, hem tarihsel hem destansı anlatımlarda önemli bir yere sahiptir. “Efrasiyab kimdir?”, “Efrasiyab hangi Türk hükümdarıdır?”, “Efrasiyab hangi destanda geçer?” gibi sorular özellikle Türk kültürü, Şehname geleneği ve Orta Asya tarihine ilgi duyanlar tarafından araştırılmaktadır. Efrasiyab’ın kimliğine dair bilgiler hem Türk hem İran kaynaklarında farklı açılardan ele alınır ve bu çift yönlü anlatım onu tarihsel açıdan daha da ilgi çekici kılar.
EFRASİYAB KİMDİR?
Efrasiyab, İran’ın millî destanı olan Firdevsî’nin Şehnâme adlı eserinde “Afrâsiyâb” olarak geçen, savaşçı kimliği ve büyük komutanlığıyla tanımlanan efsanevi bir figürdür. İran mitolojisinde kötülüğü temsil eden Ehrimen’in yeryüzündeki temsilcisi olarak betimlenen Efrasiyab, aynı zamanda İran ırkının en büyük düşmanlarından biri olarak gösterilir. Şeceresi ise yedi göbek boyunca efsanevi hükümdar Ferîdun soyuna bağlanır. Babası Peşeng olan Efrasiyab, Avesta’da hilekâr ve yıkıcı bir karakterle anılır; suları kurutması, kıtlık ve felaket getirmesi onun olumsuz özellikleri arasında sayılır. Bununla birlikte onun yeryüzü tanrıçası Spendârmet ile evlendiğine dair efsaneler de bulunur.
Ancak aynı karakter Türk tarihinin destansı kaynaklarında çok daha farklı bir kimlikle karşımıza çıkar. Firdevsî’nin anlatısında olumsuz bir figür olarak görülen Efrasiyab, Türk destan geleneğinde Alp Er Tunga ile özdeşleştirilmiştir. Kâşgarlı Mahmud, ünlü eseri Dîvânü Lugati’t-Türk’te Alp Er Tunga’nın İran kaynaklarındaki karşılığının Efrasiyab olduğunu açıkça belirtir. Türk mitolojisinde Alp Er Tunga yiğit, kudretli ve adaletli bir hükümdar olarak anılır. Bu yüzden Efrasiyab, Türk geleneğinde kötülükle değil; cesaret ve liderlikle ilişkilendirilmiştir. Hatta Karahanlılar ve Selçuklular’ın Efrasiyab soyundan geldiğini ileri süren tarihsel anlatılar da bulunmaktadır.
“Efrasiyab hangi Türk hükümdarıdır?” sorusunun cevabı bu nedenle Alp Er Tungadır. Tarihçilerin büyük bölümü Alp Er Tunga’nın gerçek bir Saka (İskit) hakanı olduğunu kabul eder. Asur kaynaklarında “Maduva”, Herodot’ta “Madyes” olarak geçen bu hükümdar, İran’la yapılan büyük savaşların baş kahramanı sayılır.
Efrasiyab’ın adı en çok Alp Er Tunga Destanı ile anılır. Bu destanda Saka hakanı Alp Er Tunga’nın İranlılarla yaptığı mücadeleler anlatılır. Bilgiler büyük ölçüde Firdevsî’nin Şehnâme’sine dayanır. Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adlı eserinde de Alp Er Tunga’yı konu alan beyitlere yer verilmiştir. Böylece hem İran hem Türk kültüründe karşılığı olan ender destan kahramanlarından biri hâline gelir.
Sonuç olarak Efrasiyab, İran kaynaklarında kötü bir figür, Türk kaynaklarında ise alp, hakan ve destan kahramanıdır. Tarihsel anlamda Orta Asya’nın büyük hükümdarlarından Alp Er Tungayla özdeşleştirilmesi, onun kimliğini iki kültür arasında bir köprü hâline getirmiştir. Bu yönüyle Efrasiyab gerek tarihte gerek edebiyatta çok katmanlı bir karakter olarak varlığını sürdürmektedir.
